Türk dünyasının büyük düşünce adamlarından ve yenilikçilerinden biri olan Gaspıralı İsmail Bey, Kırım Harbi (1853-1856) bütün şiddetiyle devam ederken, Bahçesaray’a iki saat mesafedeki Avcıköy’de dünyaya geldi.
Annesi Fatme Sultan köklü bir mirza ailesinin kızıydı. Babası Mustafa Ağa okumuş ve milletperver bir insandı, teğmenlikten emekli olarak Bahçesaray’a yerleşmişti.
İsmail Bey’in çocukluğu, Kırım Türk kültürünün beşiği olan Bahçesaray’da geçmiş ve bu şehir, onun ruhunda, sokakları, camileri, evleri ve özellikle Hansarayı ile, silinmez İzler bırakmıştır.
Gaspıralı İsmail Bey’in Yalta’da öğretmenlik yaptığı
dönemde, 1869’da çektirdiği bir fotoğrafı.
Öğrenim hayatına mahallî Müslüman mektebinde başlayan İsmail, tahsilini bir Rus okulu olan Akmescit Erkek Gimnazyumu’nda sürdürdü. Bunu müteakip, önce Voronej’deki, daha sonra da Moskova’daki Harbokulu’na kaydoldu. Özellikle Moskova’daki askerî tahsil yıllarında genç İsmail dönemin Rus fikir hayatını ve aydınlarını yakından tanımak imkânını buldu. Ayrıca başka bölgelerden gelen Türk öğrencilerle tanıştı. Okuldaki panslavist hareketler, onu Türk milleti üzerinde düşünmeye yöneltti. 1867’de altıncı sınıfta iken, Türklerin tek hür ülkesi olan Osmanlı İmparatorluğu’na gitmeyi ve o sıralardaki Girit savaşına katılmayı kafasına koydu. Bir kayıkta kırk beş gün kürek çektikten sonra Don nehrini geçerek Odesa’ya geldi, ancak pasaportu olmadığı için Ruslar tarafından yakalanarak Bahçesaray’a gönderildi.
Çarlık Rusyası’ndaki askerî talebelik kariyeri bu şekilde sona eren Gaspıralı, 1868’de Bahçesaray’a dönerek, buradaki ünlü Zincirli Medrese’de Rusça muallimliğine başladı. Bu arada kendisini yoğun bir şekilde Rus edebî ve felsefî eserlerini okumaya verdi. 1872’de Kırım’dan ayrılan Gaspıralı İstanbul, Viyana, Münih ve Stuttgart üzerinden Paris’e gitti. Paris’de geçirdiği iki yıl içinde ünlü Rus yazarı İvan Turgenyev’e asistanlık yapmak da dahil çeşitli işlerle hayatını kazandı. 1874’de öteden beri içinde yatan Osmanlı zâbiti olma arzusuyla İstanbul’a geldi. Ancak burada geçirdiği bir yıla yakın süre içinde müracaatına olumlu karşılık alamadı ve tekrar Kırım’a döndü.
1878’de Bahçesaray Belediye Başkan Yardımcısı seçilen İsmail Bey, ertesi yıl Belediye Başkanlığı’na getirildi ve 1884 yılına kadar bu görevde kaldı. Gaspıralı’nın gerek Kırım’da, gerekse çeşitli dış ülkelerde geçirdiği yıllar ona büyük çoğunluğu kabuğuna çekilmiş bir halde yaşayan diğer Kırım Tatarlarından çok farklı tecrübeler kazandırmıştı. Mevcut problemleri yakından müşahede ettiğinden, yabancı hakimiyeti altında yaşayan soydaş ve dindaşlarını uyandırmak, onların seslerini duyurmak arzusuyla yayın yoluyla faaliyete geçmek istedi.
İlk teşebbüs olarak, Akmescit’de çıkan Rusça Tavrida gazetesinde “Rus İslâmı” (Russkoe Musulmastvo) başlıklı sonradan risale olarak da yayınlanan bir dizi yazı yazdı. Burada, Rusya ile onun Müslüman tebası arasındaki ilişkilere değinerek, bu kadar çok sayıda Müslümanı içinde bulunduran Rusya’nın bir Ortodoks Hristiyan devleti olduğu kadar aynı bir Müslüman devleti sayılmasının da doğru olacağını savundu.
Gaspıralı, izin alamamasına rağmen, gazete çıkarma fikrinden asla vazgeçmemiştir. Bunun için, zemin yoklamak amacıyla, 1881 yılından başlayarak “Tonguç”, “Ay”, “Güneş”, “Yıldız”, “Mir’at-i Cedid” gibi çeşitli adlarla küçük risaleler yayınlamaya başladı. Ne var ki, Rus sansürü, bu risalelerin yayınını, adlan başka olsa da gazete hüviyeti taşıdıkları gerekçesiyle çok geçmeden yasaklayacaktır.
Gazete çıkarabilmek için dört yıl mücadele verdi. Defalarca Petesburg’a giderek müracaatlarda bulundu. 1883 yılında Türkçe kısmı aynen Rusçaya da tercüme edilmek şartıyla ‘Tercüman-ı Ahval-i Zaman’ yayınlama iznini aldı. Kendisi gibi bir Türkçü olan eşi Zühre Hanım’ın ziynet eşyalarını ve annesinden kalan kıymetli elbiseleri satarak elde ettiği paraya, 300 ruble kadar abone parasını da ilave ederek eski bir makine ve bir miktar hurufat alan Gaspıralı, ilk nüshayı 10 Nisan 1883’te çıkardı.
Küçük boyda dört sayfa olarak çıkmaya başlayan Tercüman çok geçmeden, devrin şartlarına ve okur yazarlık oranına göre çok yüksek sayılabilecek tirajlara ulaştı. Kafkasya, Kazan, Sibirya, Türkistan, Çin, hatta İran ve Mısır’da satıldı. Sadece Rusya Türklerinin değil bütün müslümanların meseleleriyle yakında ilgilendi. Bu aynı zamanda Dilde birlik fikrinin hayata geçmesi anlamına geliyordu.
Türcüman, Rusya’da çıkan ilk Türk gazetesi değildi, ama yaygınlığı ve oynadığı rol bakımından en önemlisiydi. 1903 yılına kadar haftalık, 1903-1912 arasında haftada bazan iki, bazan üç defa, Eylül 1912’den sonra da günlük olarak tam 33 yıl yaşadı ve 1916 yılında kapandı.
Alem-i Nisvan Dergisi
Türk aydınlanma hareketinin kuşkusuz en önemli isimlerinden biri olan İsmail Bey Gaspıralı, daha sonraları büyük kızı Şefikâ Gaspıralı’yı Rusya’daki Türk Kadın Hareketi’nin öncü liderlerinden biri ve bir gazeteci olarak yetiştirecek, bütün Rusya Türklerinin tarihlerindeki ilk kadın dergisi olan Âlem-i Nisvân Gaspıralı’nın sâhipliğinde ve onun kızı Şefika Gaspıralı’nın idaresinde yayınlanacaktır.
Temel düşüncesi “Türk toplulukları okullar ve medreselerinde çağdaş ilim ve sanatları kendi dilinde okutmalıdır” olan Gaspıralı, maarif reformunun ilk tecrübesini 1884’de Bahçesaray’ın Kaytaz Ağa mahallesinde açtığı mekteple yaptı. En büyük iddiası “Kırk günde Türkçe okuma-yazma öğretileceği” idi. Nitekim, gerçekten de tam kırk gün sonra eşrafın ve halkın hazır bulunduğu açık bir imtihanla talebelerin bunu başardığını gösterdi. Gaspıralı, kurduğu mektebinde o zamana kadar kullanılan ve çok vakit aldığı gibi, başarı oranı da düşük olan eski usûlün yerine, yeni bir metodu (usûl-ü savtiye) uygulamaktaydı. Esasen, onun ilk denemesini yaptığı ve ileride çok daha geliştireceği maarif sistemi Rusya İmparatorluğu dahilindeki Müslüman mekteplerinde gerçek bir inkılâp mahiyetini taşıyordu. Bir bütün olarak ele alındığında onun Rusya Müslümanları arasında ortaya attığı bu yeni maarif sistemi, kendi kullandığı tabirle “Usûl-ü Cedîd” olarak çok yaygın bir kullanıma erişmiş ve bir devre damgasını vurmuştur. Bu tabirden yola çıkarak, 1917’ye kadarki dönemde Rusya İmparatorluğu’nda esasen bu sistemden yetişen millî-reformist kadrolar da genel olarak “Cedidçiler” olarak adlandırılacaklardır.
1905’in ilk aylarında Rusya’nın pek çok yerinde patlak veren ihtilâlci karışıklıklar Mart ayında Çar’ı istişârî mahiyette bir meclis açılmasını vaad etmeye mecbur etti. Kırım dahilinde Gaspıralı’nın başını çektiği ve genç Kırım Tatar aydınlarının da aktif olarak katıldığı çalışmalar ve toplantılar sonucunda Nisan 1905’de Kırım Müslümanları adına Rusya Hükûmeti’ne bir müracaat metni hazırlandı. Diğer taraftan, bütün Rusya Müslümanlarının temsilcilerinin bir araya getirileceği bir genel kongre çalışmaları da sürdürülmekteydi.
1905 İnkılâbı’nı takibeden yıllarda Gaspıralı’nın yeni imkânlardan ve nisbî serbestlikten faydalanarak faaliyetlerinin çapını genişlettiği görülür.
Gaspıralı’nın bu projelerinden en dikkat çekicisi onun bir “Dünya Müslümanları Kongresi” toplama girişimidir. Nitekim, bunun ilk adımını
Rusya müslümanlarının ittifakı gayesiyle toplanan üç kongreyle attı.
Uyanma ve yenilenme ihtiyacı bâriz olan İslâm dünyasının birlik ve ahenk içinde bunu gerçekleştirmesi gereğini vurgulayan Gaspıralı, Bütün-Rusya Müslümanları Kongreleri’nin bu konudaki başarılı çalışmalarını örnek olarak göstermekteydi. Bu niyetle Kahire, Mısır, Hindistan gibi bölgelere ziyaretlerde bulunsa da muvaffak olamadı.
1908’de Osmanlı İmparatorluğu’nda II. Meşrutiyet’in ilânı, Gaspıralı’ya yeni bir ümit aşıladı. İstanbul’a geldi ve büyük bir heyecanla karşılandı. Türkiye ve İstanbul’a öteden beri hiç de yabancı olmadığı gibi, İttihat ve Terakki ile de 1908 öncesine dayanan ilişkilere sahipti. Rusya Türklerinin bu büyük fikir adamı Türkiye’de aydın çevreler tarafından gayet iyi tanınmakta ve kendisine derin saygı duyulmaktaydı. Bu dönemde Osmanlı münevver çevreleriyle ilişkileri çok yoğunlaşan Gaspıralı, çeşitli İstanbul dergilerine de makaleler yazmaktaydı. 1908’de kurulan “Türk Derneği”nin kurucu üyelerinden biri oydu. 1911’de kurulan “Türk Yurdu Cemiyeti” ve onun yayın organı olan Türk Yurdu dergisi üzerinde de Gaspıralı’nın büyük etkisi olmuştur. 1908-1914 döneminde Rusya ve Osmanlı imparatorluklarında yaşayan Türkler arasındaki ilgi ve ilişkilerin en yüksek seviyeye ulaşmasında Gaspıralı’nın şahsen ve dolaylı olarak fikirleriyle büyük rol sahibi olduğu söylenebilir.
Yoğun faaliyetler içinde sağlığı giderek bozulan İsmail Bey Gaspıralı 24 Eylül 1914’de Bahçesaray’da öldü. Cenazesi Rusya İmparatorluğu’nun her tarafından gelen 6,000’i aşkın insanın katıldığı büyük bir törenle Bahçesaray’ın Salaçık mevkiinde Kırım Hanlığı’nın kurucusu Hacı Geray Han’ın türbesi yakınlarında toprağa verildi. Ölümü bütün Türk dünyasında büyük üzüntü doğurdu ve gerek Rusya’da, gerekse Türkiye’de basın aylarca onun hizmetlerini hayranlıkla anlatan yazılar yayınladı. Başyazarlığını Hasan Sabri Ayvazov’a vasiyet ettiği Tercüman ise Gaspıralı’nın ölümünden beş yıl sonrasına kadar yayınlamayı sürdürdü. Gaspıralı’nın mezarı uzun süre Kırım Tatarları tarafından saygı ile ziyaret edildiyse de, 1944’de Kırım Tatarlarının topyekûn vatanlarından sürülmelerini müteakip, sayısız diğer eser ve abide gibi tamamen ortadan kaldırıldı. 1990’da Kırım’a dönen Kırım Tatarları tarafından Gaspıralı’nın tahminî mezar yeri yeniden çevrelenerek buraya bir anıt dikildi.
1930’larda kabri 
Yıkılmasından sonra inşaa edilen anıt mezarı
Gaspıralı, herhalde mezarının başına gelecekleri tahmin etmiş olsa gerek, bir şiirinde;
Doğmuşum ben Avcıköy’de
Bin sekizyüzelli birde.
Mekanımdır bahçesaray,
Mezarım kim bilir nerede? demekteydi…
Gaspıralı Rusya İmparatorluğu’ndaki Türklerin ve özellikle kendi vatandaşları olan Kırım Tatarlarının kültürel ve entellektüel hayatlarına hiç bir diğer kişiyle mukayese edilemeyecek ölçüde kuvvetle damgasını vurmuştur. Rusya İmparatorluğu’nda yaşayan Türk ve/veya Müslüman halkların tarihinde pek çok “ilk”lerin uygulayıcısı olan Gaspıralı’dan öncesi ve sonrası arasında çok büyük fark vardır. Onu Rusya İmparatorluğu’ndaki Türk/Müslüman millî uyanış hareketinin bir numaralı öncüsü ve tartışmasız en büyük ismi olarak nitelendirmek yanlış olmaz. Gaspıralı’nın içlerinde modern Türkiye’nin kurucularının da yer aldığı son dönem Osmanlı aydınları üzerindeki etkileri de büyük ve kalıcı olmuştur. Onun ünlü sloganı “Dilde, Fikirde, İşde Birlik” bugün dahi Türk dünyası içindeki ilişkilerin temel yapısı için yol gösterici düstur olarak her vesileyle tekrar edilmektedir.
Ülkü Ocakları İstanbul İl Başkanlığı | Eğitim Birimi 